Osmanlı Devleti hâkimiyet sınırları içerisindeki ilk demiryolunun yapımına 1851 yılında Mısır’da başlamış ve İskenderiye-Kahire arasında yapılan bu demiryolundan sonra ülkenin hem Anadolu hem de Avrupa topraklarında yeni demiryolu yapımları için çeşitli imtiyazlar verilmiştir.

Anadolu topraklarındaki ilk demiryolu inşaatı ise 1856 yılında İzmir-Aydın Demiryolu ve İzmir Kasaba Demiryolu hatları ile başlatılmış; akabinde de Çernavoda-Köstence ve Rusçuk-Varna hatları ile Devlet-i Aliyye’nin, Avrupa topraklarındaki ilk demiryolu faaliyetleri hayata geçirilmiştir.

Aradan geçen yirmi sene zarfında ülkede işlemekte olan demiryollarının uzunluğu 778 kilometreye ulaşmış, bunun yanında birçok kesimde demiryolu yapımına devam edilmiştir. O zamana kadar yapılan demiryolları ile ilgili işler Nafıa Nezareti bünyesindeki Turuk ve Maâbir İdaresince yürütülmüştür. Yapılan ve yapılmakta olan demiryolu uzunluklarının artması bunlarla ilgili gerekli işlerin de çoğalmasına sebep olmuş ve bir demiryolu idaresine ihtiyaç duyulmuştur. Bu sebeple 24 Eylül 1872 tarihli irade ile Demiryollar İdaresi resmen kurulmuş ve Mirliva (Tuğgeneral) Ömer Feyzi Paşa ilk müdürü olmuştur. Demiryolu işleriyle ilgilenecek olan bu dairede: Binbaşı Hakkı Bey, Vahan ve Kostantin Efendiler ile Avrupa’dan getirilen iki mühendis de görev almıştır.1

1873 yılında ise Demiryolu İdaresi kaldırılarak bu kurulun görevleri, yeni kurulan Nafia Meclisine (Meclis-i Umur-ı Nafia) aktarılmıştır. Aynı zamanda merkez dışında, Anadolu ve Rumeli’de yapımı devam eden ya da yapılacak olan demiryolları için ilgili bölgelerde İnşaat Komisyonları kurulması kararı alınmıştır. Komisyonlar, inşa çalışmalarını Nafia Nezareti tarafından onaylanarak gönderilen keşif haritalarına göre, bunların üzerinde herhangi bir değişiklik yapmadan yürütmüştür.2

1881 yılında Düyûn-ı Umûmiye’nin kurulması ile demiryolu alanındaki faaliyetler bu kurum aracılığıyla idare edilmeye başlanmıştır.

19.yüzyılın sonundan itibaren Osmanlı topraklarında Hicaz Demiryolu, Haydarpaşa-İzmit ve Mudanya-Bursa hatları dışındaki tüm demiryollarının inşa ve işletme faaliyetleri imtiyaz sahibi yabancı iştirakler tarafından gerçekleştirilmiştir. Devlet-i Aliyye tarafından milli sermaye ile yapılan Haydarpaşa-İzmit ve Mudanya-Bursa hatlarının da zamanla yabancı şirketlere kiralanması veya ihale edilmesiyle; Osmanlı Devleti’nde yalnızca milli sermaye ve Müslümanların bağışları ile yapılan Hicaz Demiryolu’nun yapım, işletme ve denetleme faaliyetlerinin yürütülmesi amacıyla Komisyon-ı Âli kurulu oluşturulmuştur. Merkezi İstanbul olan bu komisyona ek olarak zamanla yapım faaliyetlerinin artması nedeniyle Şam, Hayfa ve Beyrut komisyonları da eklenmiştir. 1908 yılına ait bir Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgesinden anlaşıldığına göre Komisyon-i Ali daha sonra kaldırılmış ve demiryolu inşaat işlemleri Hicaz Demiryolu İdare-i Maliyesi Nezaretince yürütülmüştür.Bu dönemde Hicaz Demiryolu İdare-i Maliyesi Nezareti dışında doğrudan demiryolu yapımı ve inşaatlarından sorumlu başka bir kurum oluşturulmamıştır.4

Hicaz Demiryolu İdare-i Maliyesi Nezareti, 1909 yılında Hicaz Demiryolu Nezareti ismini almış ve Sadarete (Osmanlı merkezî idaresinde sadrazamlık makamını ifade eder.) bağlanmıştır. Ancak bu tarihten sonra da değişiklikler olmuştur. 1909 yılında öncelikle Nezaret ismi kaldırılarak Hicaz Demiryolu Müdüriyet-i Umumisi unvanı verilmiş, ardından 1912 Nisan’ında kurum Sadaretten alınıp Harbiye Nezaretine (Osmanlı Devleti’nde 1908 yılında kurulan ve günümüzde Millî Savunma Bakanlığı’na tekabül eden teşkilât) bağlanmış ancak aynı yılın Ekim ayında tekrar Sadarete bağlanmıştır. 1914 yılı Ocak ayında ise Sadaretten alınıp Evkaf Nezaretine (Osmanlı ülkesinde bulunan bütün vakıfların idaresinden, mülhak ve diğer vakıfların denetiminden sorumlu olan kurum) bağlanmıştır ve I. Dünya Savaşı’nın çıkmasına değin buraya bağlı kalmıştır. Seferberlik ilanıyla birlikte tüm demiryolları askeri nakliyata sevk edildiği gibi işletme işleri de Harbiye Nezaretine devredilmiştir.5

Milli Mücadele Dönemi’nde, 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi sonrası İşgal kuvvetlerinin Anadolu’yu ve İstanbul’u işgale başlamalarının ardından Heyeti Temsiliye, 20 Mart 1920’de yayımladığı emir ile Anadolu’da düşman işgali altında bulunan demiryollarına el koyduğunu duyurmuştur. Bu karar üzerine İngiliz işgal kuvvetleri Haydarpaşa-Arifiye hattı hariç işgal ettikleri Bilecik-Eskişehir-Ankara hattı ile Bilecik-Eskişehir-Konya-Ulukışla hatlarından çekilmek zorunda kalmışlardır.

25 Mart 1920 tarihinden itibaren Bilecik-Eskişehir-Ankara hattı ile Bilecik-Eskişehir-Konya-Ulukışla hatlarının idaresi, askeriyenin himayesinde ve ileride Anadolu Demiryollar Müdüriyeti Umumiyesine dönüşecek olan İşletme Heyeti’ne verilmiştir. Ayrıca İşletme Heyeti, merkezi Haydarpaşa’da kalan demiryolu işletmesinin tüm yetkilerine de sahip kılınmıştır. Heyetin başına, Ankara-Sivas Demiryolu İnşaat ve İşletme Müdürü Vasfi Bey getirilmiştir. İşletme Heyeti üyeleri ise işgal kuvvetlerinin bölgeden ayrılmasının ardından gönüllü olarak Eskişehir’de kalan demiryolu işletmesinin yüksek memurlarından seçilmiştir. Vasfi Bey’in kurduğu Demiryolları İşletmesi iki aydan daha fazla süre denenmiş ancak yönetim şeklinin istenilen sonucu veremediği görülmüştür.Cepheye asker, mühimmat, silah ve erzak sağlamanın ilk koşulunun iyi idare edilen bir demiryolu olduğunun farkında olan Hükümet, demiryolunun idaresini Erkânı Harp Miralay (Kurmay Albay) Behiç Erkin’e verme kararı almıştır.

Milli Mücadele’ye katılmak üzere Ankara’ya gelen Behiç Bey, Mustafa Kemal Atatürk’ün “Behiç Bey, ben cephede ne yapılacağını biliyorum, siz de cephelere nasıl asker, mühimmat ve erzak sevkiyatı yapılacağını biliyorsunuz. Demiryolu en kıymetli sevkiyat silahımızdır. Siz cephelere askerimizi getirmekte muvaffak olun ki, ben de cephelerde muvaffak olayım. Demiryolları çok mühimdir, bu görevi kabul et.” sözleri üzerine, 15 Temmuz 1920’de Eskişehir’de bulunan İşletme Müdürlüğü merkezine giderek göreve başlamıştır. Göreve başlamasının ardından Behiç Bey’in unvanı “Anadolu Demiryolu Müdür-i Umumiliği (Genel Müdürlüğü)” şeklinde düzenlenmiştir.7 26 Ağustos 1920’de Nafia Vekili Fazıl Paşa, Afyon-Uşak hattının da Genel Müdürlük bünyesine katılması emrini vermiştir. Bu haliyle de Genel Müdürlüğün adı “Anadolu-Bağdat ve Afyon-Uşak Demiryolları ve Bağdat İnşaat Şirketi Müdürlüğü” olmuştur.

Bir süre bu şekilde işletilmeye çalışılan Genel Müdürlüğün yetkilerinin tam olarak algılanamaması ve demiryoluyla ilgili işlerde dışarıdan müdahalelerin yaşanması nedeniyle; Anadolu-Bağdat ve Uşak Demiryolları Müdür-i Umumiyesi, tümen komutanlığı seviyesine çıkarılmış ve Behiç Bey tümen komutanı unvanı almıştır. 7

Anadolu-Bağdat ve Afyon-Uşak Demiryolları Umumi Müdürlüğü ismi o dönemki yazışmalardan da anlaşıldığı üzere zamanla Anadolu-Bağdat Demiryolları Umum Müdürlüğü adını almıştır. 7

Milli Mücadele Dönemi’nin ardından, 1924 yılında Ankara-Sivas, Samsun-Sivas ve Arade-Diyarbakır-Ergani demiryollarının yapımına başlanmış, bu demiryolu hatlarının hem inşaatlarını gerçekleştirmek hem de biten kısımlarını işletmek için Demiryollar İnşaat ve İşletme Müdüriyet-i Umumiyesi oluşturulmuştur. 7

Brest-Litovsk Anlaşması ile Osmanlı Devleti’ne bırakılan ve 1 Mart 1923’e kadar Askeri Demiryolları Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından işletilen ve ardından Nafia Vekâletine devredilen Doğu Anadolu’daki demiryolları için 1924 yılında Erzurum-Sarıkamış-Kars ve Şuabatı Demiryolları Müdürlüğü kurulmuştur. 7

Nafia Vekâletine bağlı olmalarına rağmen birbirlerinden bağımsız ve farklı yapıda çalışan bu üç idare, 31 Mayıs 1927 tarih ve 1042 sayılı kanun ile Nafia Vekâletine bağlı Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi adı altında birleştirilmiş ve kuruluşun merkezi Ankara olmuştur.8

Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi’nin kurulması ile yabancı şirketlerin ellerindeki demiryolları dışında kalan, ülkedeki diğer demiryollarının inşa ve işletilmesi tek elde toplanmıştır. Bu kuruluş, 30 Ocak 1929’da Devlet Demiryolları ve Limanları Umum Müdürlüğü adını almıştır.
1 Haziran 1931’de kuruluşun adı Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü olarak değiştirilmiş, böylece inşaat ve işletme faaliyetleri birbirinden ayrılarak demiryolu inşaatlarının kontrolü kolaylaştırılmıştır.1939 yılında ise Münakalat Vekâletine (Ulaştırma Bakanlığı) bağlanmıştır.

22 Temmuz 1953 tarih ve 6186 sayılı kanun gereğince Münakalat Vekâletine bağlı ve 3460 sayılı kanuna göre idare ve murakabe olunmak ve merkezi Ankara’da olmak üzere (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları İşletmesi) unvanlı Teşekkül halini almıştır.

18.06.1984 tarih ve 233 sayılı KHK ile Kamu İktisadi Kuruluşuna dönüşen ve TÜLOMSAŞ, TÜDEMSAŞ ve TÜVASAŞ olmak üzere üç adet bağlı ortaklığı bulunan TCDD, 24 Nisan 2013 tarihinde kabul edilen 6461 sayılı Kanun ile yeniden İktisadi Devlet Teşekkülüne dönüştürülmüştür.

Demiryolu taşımacılığının serbestleştirilmesi ve TCDD’nin yeniden yapılandırılması çalışmaları kapsamında, 1 Mayıs 2013 tarihinde 6461 Sayılı “Türkiye Demiryolu Ulaştırmasının Serbestleştirilmesi Hakkında Kanun” yürürlüğe girmiştir. Bu kanunla TCDD altyapı işletmecisi, TCDD Taşımacılık A.Ş. ise tren işletmecisi olarak tanımlanmıştır. 1 Ocak 2017 tarihi itibariyle TCDD Taşımacılık A.Ş. ’nin faaliyetlerine başlamasıyla, demiryolu taşımacılığının serbestleşmesi ve rekabete açılmasına yönelik ilk adım atılmıştır. TCDD Taşımacılık A.Ş. halen yük ve yolcu taşımacılığı hizmetlerini gerçekleştirmektedir. Yüksek hızlı trenler, konvansiyonel trenler, bölgesel trenler, kent içi banliyö trenleri (MARMARAY, BAŞKENTRAY) TCDD Taşımacılık A.Ş. tarafından işletilmektedir. Araç filosu ve bu araçların temini yine Taşımacılık A.Ş. ‘nin sorumluluğundadır.10

4 Mart 2020 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan 2186 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi gereği; TÜLOMSAŞ, TÜDEMSAŞ ve TÜVASAŞ, TCDD bağlı ortaklığından çıkarılarak, iktisadi devlet teşekkülü olan Türkiye Raylı Sistem Araçları Sanayii Anonim Şirketi (TÜRASAŞ) adı altında birleştirilmiştir. TCDD, halen Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nın ilgili kuruluşu olarak demiryolu altyapı faaliyetlerini sürdürmektedir.

1-Engin, Vahdettin. (2003). Rumeli Demiryolları. Ankara, Eren Yayıncılık.
2-Erkek, Mehmet Şerif. (2016). Bir Devlet Teşebbüsü Olarak Osmanlı Demiryolları: İzmit-Ankara Demiryolu Projesi, 1873-1875, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. İzmir.
3-Cleveland-Stevens, Edward Carnegie (1915). English Railways: Their Development and Their Relation to the State. London : George Routledge and Sons Ltd. s.302-304
4-İrgin Uzun, Türkan ve El Abidin, Mahmoud Zein. Hicaz Demiryolu Genel Müdürlük Binası / “Hicâz Demiryolu Müdiriyyet-i ‘Umûmiyyesi Binası Projesi” Özgün Çizimleri Üzerinden Bir Okuma, Megaron, Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi E-Dergi. Cilt No: 12, Sayı: 4 s.572 – 588.
5-Kanberoğlu, Nesrin. (2018). Osmanlı Devleti’nin II. Meşrutiyet Dönemi Demiryolu Politikaları 1908-1914,VAKANÜVİS Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi Yıl 3, Prof. Dr. Azmi Özcan Öğrencileri Özel Sayısı. s.158-187.
6-Akalan, Ali Osman. (2010). Bir Kurum Olarak Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Tarihi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü. Ankara.
7-Dinç, Dilaver. (2009). Behiç Erkin ve Devlet Demiryollarının Kuruluşu, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü. Ankara.
8- Yıldırım, İsmail (2001). Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923-1950). Ankara. Atatürk Araştırma Merkezi (ATAM).
9-Gürsoy, Elif. (2006). Uşak Garı ve İstasyon Binaları. İzmir, Ege Üniversitesi Basımevi.
10-TCDD Taşımacılık A.Ş. http://www.tcddtasimacilik.gov.tr/sayfa/hakkimizda/ sitesinden 1 Ağustos 2020 tarihinde alınmıştır.

Cumhuriyet Döneminde Açılan Hatlar

GÜZERGAHHATCİNSİKM.SİYIL
Ankara-Kayaş1Normal11.9511925
Kayaş-Irmak1Normal57.7921925
Irmak-Yerköy1Normal133.7181925
Samsun-Kavak1Normal47.5531926
Samsun-Çarşamba1Dar36.4651926
Samsun-Gümrük1Normal3.0001926
Yerköy-Boğazköprü1Normal161.5291927
Boğazköprü-Kayseri1Normal14.9501927
Kavak-Kayabaşı1Normal98.3141927
Kayabaşı-Zile1Normal69.2561928
Narlı-Gölbaşı1Normal69.1201929
Fevzipaşa-Narlı1Normal68.6801929
Kütahya-Emirler1Normal63.8241929
Kayseri-Hanlı1Normal152.2851930
Hanlı-Kalın1Normal45.6251930
Kalın-Yapı1Normal17.2381930
Yapı-Sivas1Normal7.1721930
Zile-Kunduz1Normal69.8891930
Gölbaşı-Doğanşehir1Normal56.0141930
Emirler-Balıköy1Normal36.1761930
Irmak-Çankırı1Normal102.2551931
Doğanşehir-Malatya1Normal56.7451931
Kunduz-Kalın1Normal92.7501932
Malatya-Fırat1Normal32.5361932
Balıköy-Balıkesir1Normal152.5421932
Boğazköprü-Bor1Normal126.4531933
Bor-Kardeşgediği1Normal45.3601933
Çankırı-Atkaracalar1Normal86.1341934
Alsancak-Kemer2Normal1.7901934
Fırat-Yolçatı1Normal62.3131934
Yolçatı-Elazığ1Normal23.9261934
Atkaracalar-Ortaköy1Normal56.0841935
Sivas-Bostankaya1Normal27.9931935
Bostankaya-Eskiköy1Normal35.4881935
Yolçatı-Maden1Normal75.9501935
Maden-Diyarbakır1Normal82.6701935
Narlı-Gaziantep1Normal84.0771935
Ortaköy-Karabük1Normal49.2321936
Karabük-Çatalağzı1Normal111.5241936
Eskiköy-Çetinkaya1Normal48.5001936
Malatya-Hekimhan1Normal70.3001936
Adana Garı-Şehir1Normal2.9691936
Afyon-Karakuyu1Normal112.4001936
Bozanönü-Isparta1Normal13.3601936
Gümüşgün-Burdur1Normal23.8921936
Çatalağzı-Zonguldak1Normal10.0081937
Çetinkaya-Divriği1Normal64.8471937
Hekimhan-Çetinkaya1Normal69.5201937
Divriği-Erzincan1Normal155.5701938
Erzincan-Erzurum1Normal214.8571939
Diyarbakır-Bismil1Normal47.3821940
Hadımköy-Kurukavak1Normal10.9361941
Bismil-Sinan1Normal28.4241942
Sinan-Batman1Normal14.7261943
Batman-Kurtalan1Normal68.8181944
Malatya-Malatya Şehir1Normal2.9641944
Tavşanlı-Tunçbilek1Normal13.3731944
Zonguldak-Kozlu1Normal4.2791945
Elazığ-Palu1Normal69.9471946
Palu-Genç1Normal62.7411947
Köprüağzı-Kahramanmaraş1Normal27.9031948
Sirkeci-Halkalı2Normal28.2001949
Haydarpaşa-Gebze2Normal43.7001949
Ereğli-Armutçuk (2009 yılında söküldü)1Normal15.5591953
Genç-Muş1Normal108.4191955
Gaziantep-Karkamış1Normal90.8571960
Kütahya-Seyitömer1Normal26.5121962
Muş-Tatvan1Normal93.9841964
Sincan-Behiçbey2Normal16.4001970
Behiçbey-Ankara2Normal8.7001970
Ankara-Kayaş2Normal12.2001970
Pehlivanköy-Edirne-Hudut1Normal67.8521971
Tatvan-İskele1Normal4.7731971
Van-Hudut1Normal116.6911971
Gabze-İzmit2Normal46.5001975
Köseköy-Arifiye2Normal29.9001975
Behiçbey-Ankara3Normal8.7001977
Samsun-Gelemen1Normal13.0001983
Behiçbey-Ankara4Normal8.6001984
Alsancak-Halkapınar2Normal3401984
Basmane-Şirinyer2Normal7001984
Alsancak-Halkapınar2Normal5501984
Basmane-Halkapınar2Normal4.3001984
Halkapınar-Çiğli2Normal13.2001984
Yapı-Sivas2Normal6.7611984
Yenice-Adana2Normal24.6001987
Adana-İncirlik2Normal10.1001987
Sincan-Behiçbey3Normal16.4001990
Eskişehir-Hasanbey (2009 yılında söküldü)2Normal9.6001991
Hanlı-Bostankaya1Normal46.0291994
Menemen-Aliağa1Normal26.0141995
Çiğli-Menemen2Normal16.0001995
Yenice-Mersin2Normal43.2091995
İnönü-Eskişehir2Normal33.6001996
Şirinyer-Adnanmenderes2Normal11.7021996
Adnanmenderes-Cumaovası2Normal3.3281996
İzmit-Köseköy2Normal8.8261998
Basmane(hilal)-Halkapınar2Normal1.6421999
Menemen-Aliağa2Normal25.8802003
Basmane-Halkapınar(Müselles)2Normal22008
Alayunt-Kütahya2Normal102009
Tekirdağ-Muratlı1,2Normal632010
Tecer-Kangal1Normal482011
Marmaray1,2Normal282013
Cumaovası-Tepeköy2Normal302013
Tekirdağ-Muratlı2Normal292013
Başkentray Kuzey Hattı(Ankara-Behiçbey)6Normal62013
Başkentray Kuzey Hattı(Ankara-Sincan)5Normal242013
Kemalpaşa-Turgutlu1Normal272014
Kaynak:tcdd.gov.tr